Z wadą wymowy mamy do czynienia, gdy dana osoba ma problem z artykulacją, czyli prawidłowym wymawianiem poszczególnych głosek (zniekształca je, zastępuje innymi). Często odpowiada za to mniejsza sprawność aparatu artykulacyjnego lub jakaś wada w budowie anatomicznej (np. wada zgryzu, zbyt krótkie wędzidełko podjęzykowe), a także słabiej wykształcony słuch fonematyczny (tzn. osoba zwyczajnie nie słyszy różnicy między głoskami (np. pomiędzy s i sz).
Wyróżniamy kilka rodzajów wad wymowy:
✓ Sygmatyzm (seplenienie) – nieprawidłowa wymowa głosek dentalizowanych (do realizacji, których konieczne jest zbliżenie siekaczy – dentalizacja) trzech szeregów głosek: syczących – s, z, c, dz, szumiących – sz, ż, cz, dż oraz ciszących – ś, ź, ć, dź. W rozwoju mowy dziecka najpierw (2 -3 rok życia) pojawia się szereg ciszący (ś, ź, ć, dź), którym dziecko zastępuje dwa pozostałe. Później (3 -4 rok życia) – szereg syczący (s, z, c, dz), który zastępuje szereg szumiący. Jako ostatni (4 – 5 rok życia) dziecko opanowuje najtrudniejszy szereg szumiący (sz, ż, cz, dż). Zbytnie opóźnienia w opanowaniu poszczególnych szeregów lub ich deformacje wymagają korygowania.
✓ Rotacyzm (reranie) – nieprawidłowa wymowa głoski r. Dziecko opanowuje tę głoskę najpóźniej (ok. 5 – 6 roku życia). Wcześniej zastępuje ją głoską l, a najmłodsze dzieci realizują ją jako głoskę j. Za wadę uznajemy nieadekwatną do wieku realizację głoski r przez jej zastępowanie oraz wszelkie deformacje.
✓ Mowa bezdźwięczna – zastępowanie głosek dźwięcznych ich bezdźwięcznymi odpowiednikami, np. p zamiast b, t zamiast d. Dotyczy to wszystkich par bezdźwięczna – dźwięczna: p – b, f – w, t – d, s – z, c – dz, sz – ż, cz – dż, ś – ź, ć – dź, k – g. Często dzieje się tak, bo dziecko nie różnicuje głosek słuchowo (nie słyszy różnicy).
✓ Rynolalia (nosowanie) – wymawianie głosek ustnych „przez nos” oraz trudności w wymowie głosek nosowych.
✓ Kappacyzm oraz gammacyzm – nieprawidłowa wymowa głosek tylnojęzykowych, zmiana głoski k na t oraz g na d.
Wady wymowy prawie zawsze można skorygować. Warunkiem są sprawne narządy mowy, bo realizacja każdej głoski wymaga określonego układu artykulacyjnego i pracy właściwych mięśni. Dlatego w terapii logopedycznej konieczne są zabiegi i ćwiczenia uaktywniające potrzebne do artykulacji narządy i mięśnie.
Etapy terapii wad wymowy:
I etap – ćwiczenia przygotowawcze
Jeżeli przyczyną występowania wad wymowy jest niewystarczająca sprawność aparatu artykulacyjnego – terapię rozpoczynamy od ćwiczeń usprawniających go. Gdy trudności powodowane są przez niedokształcenia słuchu fonematycznego – wykonujemy różnorodne ćwiczenia słuchowe, a kiedy główna przyczyna leży po stronie jakichś wad anatomicznych – koniecznie dążymy do ich usunięcia lub zminimalizowania, np. leczenie ortodontyczne wady zgryzu.
II etap – wywołanie głoski
Na tym etapie pacjent uczy się, w jaki sposób wymawia się głoskę, która sprawia mu trudności.
III etap – utrwalanie głoski
W ten etap wchodzimy, gdy pacjent nauczył się już prawidłowej realizacji problematycznej głoski, którą kolejno wprowadzamy do sylab, wyrazów, wyrażeń i zdań. W wykonywanych ćwiczeniach dążymy do tego, by pacjent w mowie potocznej posługiwał się prawidłową wymową. Ten etap trwa zwykle najdłużej.
Jeżeli wada wymowy dotyczy kilku głosek, to w procesie terapeutycznym odpowiednio dobieramy kolejność pracy nad nimi. Zgodnie z potrzebami i możliwościami pacjenta w przebieg terapii włączamy także inne ćwiczenia korygujące i usprawniające umiejętności językowe, komunikacyjne czy procesy poznawcze, np. pamięć, uwagę.
Istotne jest ćwiczenie nabywanych umiejętności w domu oraz zaangażowanie rodziców. Ćwiczenia wykonywane jedynie podczas spotkań z logopedą to za mało. Konieczne jest wytrwałe, systematyczne i codzienne trenowanie. Aby to ułatwić dziecku, robimy to w formie ciekawej dla niego zabawy.